Grafschildering in de mastaba van Tetinebefoei

Op maandag 6 januari 2025 werd bekendgemaakt dat archeologen in Sakkara een uitzonderlijke ontdekking hebben gedaan: de mastaba van de arts Tetinebefoei, daterend uit het einde van het Oude Rijk. Het team, geleid door de Frans-Zwitserse archeologische missie van de Universiteit van Genève, stuitte tijdens opgravingen nabij het mastaba van Weni op een ogenschijnlijk eenvoudig ‘ovengraf’. Zogenoemde ovengraven zijn kleine graven uit tichelsteen die worden gekenmerkt door hun gewelfd plafond. Ze zijn enkele meters onder de grond gebouwd en de enige manier om er toegang toe te krijgen is via een grafschacht die altijd ten noorden van de ingang is geplaatst. Bij het blootleggen van het graf vonden de archeologen een prachtig bewerkte schijndeur met de naam van Tetinebefoei. Verdere opgravingen onthulden een kalkstenen latei bij de ingang van de grafkamer, eveneens voorzien van hiërogliefen die de naam en titels van de arts vermelden. De grootste verrassing volgde bij het betreden van de grafkamer: de muren bleken volledig bedekt met levendige en goed bewaarde schilderingen, die ondanks hun ouderdom van vier millennia opmerkelijk fris ogen. Hoewel grafrovers vrijwel alle grafgiften hebben meegenomen, maken de uitzonderlijke decoraties deze vondst bijzonder waardevol.
Het Egyptische Ministerie van Toerisme en Oudheden heeft deze ontdekking officieel aangekondigd en benadrukt het belang ervan voor het begrip van de medische praktijk en grafrituelen tijdens het Oude Rijk. De vondst werpt nieuw licht op de rol en status van medische professionals in het oude Egypte.

Over de naam van de grafeigenaar kan nog het volgende worden gezegd. Het is heel gebruikelijk dat in het Oude Rijk namen van farao’s worden opgenomen in namen van privépersonen. Die koningsnaam blijft dan in een cartouche staan. Het nb-mandje wordt zelden, maar niet uitgesloten fonetisch aangevuld met een n, vooral in regels. Wanneer een faraonaam is opgenomen in een eigennaam, dan is die koning meestal reeds overleden. De vertaling van de eigennaam <tti>-nb=f-w(i) zit als volgt in elkaar: nb betekent heer en f is een persoonssuffix dat hij of zijn betekent.
Het woord w(i) is een zelfstandig persoonlijk voornaamwoord dat naar de spreker verwijst met de betekenis ik of mij. Samen vormt het een naamwoordzin en betekent de naam: Teti, ik ben zijn heer of meer letterlijk Teti, zijn heer ben ik. De betekenis van deze eigennaam komt enigszins vreemd over. Het woord nb komt niet als een werkwoord ‘heer zijn’ voor. Wanneer zo’n werkwoord er wel zou zijn, dan heeft de naam een meer logische betekenis, namelijk: Teti, hij is mijn heer.

De details van deze opgraving zullen in 2026 worden gepresenteerd in een documentaire van Frédéric Wilner op Arte. Deze documentaire belooft een diepgaand inzicht te bieden in de opgravingen en de betekenis van deze opmerkelijke ontdekking.

Lees het Franstalige artikel: Visite surprise d’un médecin.

De zuidelijke toren van de pyloon van de tempel van Repyt te Athribis – foto Marcus Müller – Athribis Project

Eind november 2024 werd bekend dat ter hoogte van Sohag een complete pyloon van de tempel voor de godin Repyt uit de Ptolemaeën Tijd is blootgelegd. Het Egyptisch-Duitse archeologische team, bestaande uit leden van de Supreme Council of Antiquities en de Universiteit van Tübingen, zijn in de maand december 2024 doorgegaan met opgravingen aan de westzijde van de tempel van het oude Athribis en hebben bijzondere ontdekkingen gedaan. De façade van het ontdekte tempelcomplex is 51 meter breed en bestaat uit twee torens van elk 24 meter breed, gescheiden door een centrale ingang. Op basis van de hellingshoek van de torens wordt geschat dat de oorspronkelijke hoogte van het complex ongeveer 18 meter bedroeg, vergelijkbaar met de afmetingen van het tempelcomplex in Loeksor. Bij het uitgraven van de hoofdingang werden hiërogliefen ontdekt op zowel de buiten- als binnenmuren. Deze inscripties tonen een Ptolemaeïsche koning die offers brengt aan de godin Repyt, de leeuwenkoppige beschermgodin van Athribis, en haar zoon, de kindgod Koelentis. Analyse van de cartouches bij de ingang en op de binnenmuren suggereert dat het tempelcomplex dateert uit de regeerperiode van koning Ptolemaeus VIII, met mogelijke verwijzingen naar zijn vrouw, koningin Cleopatra III. Het team voltooide ook de opgraving van de zuidelijke zaal, waarvan delen eerder waren blootgelegd door de Britse archeoloog Flinders Petrie in 1907-1908. Daarnaast werd een voorheen onbekende ruimte met een trap ontdekt, die mogelijk leidt naar een bovenverdieping die werd vernietigd rond 752 na Christus. Deze belangrijke archeologische vondst biedt nieuwe inzichten in de architectuur en religieuze praktijken tijdens de Ptolemaeën Tijd in Egypte. Het versterkt tevens de historische betekenis van de regio Sohag. De archeologen gaan door totdat zij het volledige tempelcomplex bloot hebben gelegd en meer details over de geschiedenis worden onthuld.

Lees het artikel: Verborgen tempelingang verschijnt in Egyptisch woestijnzand.
Lees ook: Archaeological mission discovers Ptolemaic Temple in Sohag.
Lees ook: Egyptian-German team uncovers complete Ptolemaic temple pylon in Sohag.
Lees ook: Egyptologists suspect cliff sanctuary in Athribis.

De Bes-vaas uit het Tampa Museum of Art

Een team van Amerikaanse en Italiaanse wetenschappers heeft de chemische samenstelling onderzocht van een tweede-eeuwse Egyptische mok in de vorm van de godheid Bes. De mok bevatte restanten van planten met hallucinogene eigenschappen, waaronder Syrische wijnruit en blauwe waterlelie, die geestverruimende effecten en visioenen veroorzaken. Daarnaast vond men sporen van alcohol, honing, zoethout en granen, vermoedelijk om smaak toe te voegen. De combinatie van deze stoffen werpt nieuw licht op rituelen waarbij Bes werd aangeroepen. De Egyptische god Bes, een beschermende dwergfiguur geassocieerd met vruchtbaarheid en genezing, werd eeuwenlang vereerd. Hoewel vazen en mokken in de vorm van Bes vaak zijn gevonden, is hun functie grotendeels onbekend. Archeologen speculeren dat deze mok mogelijk werd gebruikt in rituelen die in de Beskamers van Sakkara plaatsvonden. Bijzonder was de ontdekking van menselijke eiwitten, afkomstig van moedermelk, bloed en slijm. Dit wijst op rituelen gericht op vrouwen die hulp zochten bij zwangerschap of bevalling. De Nederlandse historicus Branko van Oppen benadrukt dat de geestverruimende stoffen in de mok deelnemers waarschijnlijk hielpen om via droomvisioenen antwoorden te vinden op levensvragen. Hoewel vergelijkbare rituelen elders in Egypte zijn gedocumenteerd, blijft de precieze functie van deze mok onduidelijk. De mok, nu in het Tampa Museum of Art, heeft een onbekende herkomst. Ze werd in de jaren tachtig gedoneerd door verzamelaar David S. Hendrick III en vermoedelijk gevonden in de Fayoem. Archeologe Ada Nifosi concludeert dat, zonder archeologische context, het moeilijk blijft om definitieve uitspraken te doen over de rol van deze mok in rituele praktijken.

Lees het artikel: Oud-Egyptische mok bevat hallucinogene plantenresten.

Gouden tong van een mummie – foto AFP

Op maandag 16 december 2024 werd bekend gemaakt dat archeologen in de Egyptische stad Oxyrhynchus 13 mummies hebben ontdekt met gouden tongen. Deze praktijk, daterend uit de Ptolemeïsche periode (circa 304–30 v.Chr.), was bedoeld om de overledenen in staat te stellen te spreken in het hiernamaals. De mummies werden gevonden in een ondergrondse tombe met drie kamers, samen met amuletten in de vorm van Egyptische goden zoals Horus, Thot en Isis. Ook werden muurschilderingen ontdekt, waaronder een afbeelding van de hemelgodin Noet omringd door sterren. Eerdere opgravingen in Oxyrhynchus hebben vergelijkbare vondsten opgeleverd, wat suggereert dat het gebruik van gouden tongen wijdverbreid was in deze periode. Goud werd door de oude Egyptenaren geassocieerd met de goden, wat de keuze voor dit edelmetaal verklaart. Deze ontdekking biedt nieuwe inzichten in de begrafenisrituelen en religieuze overtuigingen van het oude Egypte, met name in de context van de overgang naar het hiernamaals.

Lees het artikel: Archeologen vinden schat aan Egyptische gouden tongen.
Lees ook: Egyptische mummies met gouden tongen ontdekt.
Lees ook: Archaeologists Discover Rare Gold Tongues in Egyptian Burial Chamber.
Lees ook: Ancient Egyptian Golden Tongues Found in Rare Mummy Discovery.
Lees ook: 13 ancient Egyptian mummies found with gold tongues to help them talk in the afterlife.
Lees ook: Speaking in Golden Tongues.

De piramides van Gizeh

Op vrijdag 13 december 2024 werd officieel bekend gemaakt dat de bezoekersstroom aan de piramides van Gizeh wordt onderworpen aan een ingrijpende regulering. Dit omvangrijke project is in handen gegeven van het Egyptische miljoenenbedrijf Orascom Pyramids Entertainment en moet al zijn afgerond in februari 2025. Het project is gericht op het verbeteren van de bezoekerservaring en het behoud van de archeologische site. De plannen omvatten een geavanceerd bezoekerscentrum, nieuwe wandelpaden en een modern transportsysteem om de verkeerschaos rondom het gebied te verminderen. Elektrische voertuigen zullen worden ingezet om bezoekers comfortabel tussen de verschillende monumenten te vervoeren. Ook komt er een groter aanbod aan faciliteiten, zoals cafés en souvenirwinkels, allemaal ontworpen met oog voor duurzaamheid en respect voor de historische omgeving.

Lees het artikel: Farewell to Pyramids chaos, a new look for the Giza Plateau in 2025.

De buste opgegraven in Taposiris Magna – foto Ministerie van Toerisme en Oudheden van Egypte

Op maandag 9 december 2024 werd bekend gemaakt dat het team van Kathleen Martínez in de tempel van Taposiris Magna, een kleine marmeren buste heeft ontdekt die mogelijk Cleopatra VII voorstelt. De buste toont een vrouw met een koninklijk diadeem, wat suggereert dat het een koningin of prinses betreft. Kathleen Martínez gelooft dat het een nauwkeurige weergave van Cleopatra is. De voormalige Egyptische minister van Oudheden, Zahi Hawass, waagt dit echter te betwijfelen. Hawass stelt dat de stijl van de buste Romeins is, terwijl Ptolemeïsche heersers doorgaans in Egyptische stijl werden afgebeeld. Daarnaast suggereren andere deskundigen dat de buste een Ptolemeïsche prinses of zelfs een godin kan voorstellen, gezien de afwijkingen van bekende afbeeldingen van Cleopatra. Ondanks deze discussie biedt de vondst waardevolle inzichten in de kunst en cultuur van de Ptolemaeën Tijd. De zoektocht naar Cleopatra’s graf gaat door, met Taposiris Magna als een belangrijke locatie vanwege de associatie met de godin Isis, met wie Cleopatra zichzelf identificeerde. Eerdere opgravingen hebben daar al diverse artefacten en tunnels blootgelegd, wat de speculatie voedt dat het graf van Cleopatra en Marcus Antonius zich daar bevindt.

Lees het artikel: Does This Newly Unearthed Bust Depict Cleopatra? Experts Are Divided.
Lees ook: Statue discovered at Cleopatra’s alleged tomb reveals her true face, scientist claims.
Lees ook: Cleopatra’s ‘true face’ revealed on mysterious object found in long-lost Egyptian temple – but experts are torn.
Lees ook: Neu entdeckte Statue: Sah Kleopatra so aus?.

Op woensdag 19 februari 2025 brengt Huub Pragt met zijn reisgenoten Opper- en Neder-Egypte een bezoek aan deze enigmatische tempel van Taposiris Magna. Aanmelden is nog steeds mogelijk.

Kohl-potje uit het Middenrijk

Op woensdag 27 november 2024 werd bekend gemaakt dat onderzoekers van de Universiteit van Uppsala een handelsroute uit het Nieuwe Rijk tussen Egypte en Nubië hebben weten bloot te leggen op basis van de analyse van loodisotopen in kohlmonsters, het bekende zwarte oogpoeder van de Egyptenaren. Egypte domineerde het zuidelijke gebied van Nubië volledig in die periode. Het strekte zich uit van de eerste tot de vijfde Nijlcataract. In deze periode vestigde Egypte een koloniaal regime in Nubië, voornamelijk om de rijke goudmijnen in de regio te exploiteren. Te midden van deze kolonisatie werden verschillende nederzettingen door de Egyptenaren gesticht, vaak gebaseerd op eerdere bewoning. De loodisotopenanalyse werd toegepast op monsters genomen uit kohlcontainers uit niet-elite graven in Noord-Soedan. Vergelijkingen met monsters uit Egypte toonden aan dat mensen die in Abydos woonden hetzelfde type kohl gebruikten.

Lees het artikel: Ancient supply networks between Egypt and Nubia uncovered by analysis of eyeliner.

Façade van TT39 van Poeiëmra met het granieten deksel van de sarcofaag in het voorhof

Reliëfvoorstelling van buitenlanders in het graf TT39 van Poeiëmra

Op dinsdag 26 november 2024 werd in de necropool van Assasif het graf van Poeiëmra, na het voltooien van een langdurige restauratie, officieel geopend. De Mexicaans-Egyptische archeologische missie te Assasif heeft zich onder leiding van Gabriela Arrache sinds het voorjaar van 2005 zorgvuldig beziggehouden met de restauratie van TT39, het graf van de tweede profeet van Amon, Poeiëmra. Deze tombe dateert uit de 18^de dynastie, meer specifiek uit de periode van het coregentschap tussen Hatsjepsoet en Thoetmoses III, rond 1475 v.Chr. Het graf is historisch zo belangrijk omdat het een zeldzame voorstelling toont van de twee farao’s tezamen. De levendige reliëfvoorstellingen in het graf geven inzicht in de rol van de grafeigenaar als opzichter, priester en een persoon die betrokken is bij de complexe religieuze en politieke ontwikkelingen tijdens de regering van koningin Hatsjepsoet. De scènes tonen Poeiëmra als toezichthouder op landbouwactiviteit. Ook zien we hem in zijn rol als priester die rituelen uitvoert ten overstaande van de Thebaanse goden.

Het restauratiewerk heeft in het totaal 19 jaar in beslag genomen. Dit hing vooral samen met de kwaliteit aan kalksteen van de graftombe. Het beschilderde gesteente is door de eeuwen heen zeer kwetsbaar gebleken en er zijn scheuren in de grafwanden ontstaan die het graf vrijwel in zijn geheel hebben doen instorten. Het werk vereiste daarom in de eerst plaats stabilisatie van de grafwanden. Vervolgens zijn meer dan 1.200 reliëffragmenten zorgvuldig gereinigd en op hun oorspronkelijke plaatsen ingevoegd. De nieuwste technologie speelde daarbij een cruciale rol. Fotografie met hoge resolutie, 3D-scanning en gedetailleerde epigrafische studies zorgden ervoor dat elke inscriptie en detail in een digitaal archief werd opgeslagen. Tijdens de restauratie kwamen er ook enkele verrassingen tevoorschijn. De herstelde inscripties wierpen nieuw licht op Poeiëmra’s nevenfuncties. Zo kwam men tot de ontdekking dat hij maar liefst over 15 verschillende titels en eretitels beschikte. Momenteel worden voorbereidingen getroffen om het graf voor het publiek te openen.

Bekijk de video van 6:11 bij de officiële openingshandeling na het voltooien van de restauratie: Theban Tomb TT39: Restored Masterpiece Highlights Mexican-Egyptian Collaboration.