De Nederlandstalige website Historianet.nl komt regelmatig met artikelen over het oude Egypte. In een artikel over farao Toetanchamon wordt uitgelegd waarom wetenschappers er tegenwoordig van uitgaan dat de jonggestorven farao aan de degeneratieve ziekte kyfoscoliose leed. Daarnaast was zijn lichaam onderhevig aan de ontstekingsziekte malaria tropica. Uit nader onderzoek aan zijn mummie is gebleken dat Toetanchamon een complexe fractuur heeft opgelopen vlak boven de linkerknie kort voor zijn overlijden. De meest waarschijnlijke doodsoorzaak is daarom de ernstige kniefractuur in combinatie met malaria.

Lees het artikel: Zo stierf Toetanchamon.
Lees het National Geographic artikel: King Tut Mysteries Solved: Was Disabled, Malarial, and Inbred.
Lees de samenvatting van het wetenschappelijke artikel: Paleopathology of the juvenile Pharaoh Tutankhamun—90th anniversary of discovery.

Een brokstuk van een sarcofaag uit Abydos met de naam van Mencheperra.

De Franse egyptoloog Frédéric Payraudeau is professor aan de Universiteit van Sorbonne te Parijs. Op maandag 20 mei 2024 deed hij heel wat stof opwaaien door te stellen dat een in Abydos aangetroffen granieten fragment heeft toebehoord aan de sarcofaag van de beroemde farao Ramses II uit de 19^de dynastie. Het graf van Ramses II is KV7 en ligt in het Dal der Koningen en kan virtueel worden bezocht. De vindplaats van het granieten fragment uit Abydos is 130 kilometer stroomafwaarts van de Nijl gelegen ten opzichte van het Dal der Koningen. Tijdens opgravingen in Abydos tussen 2009 en 2011 werd het rood granieten fragment ontdekt in de vloer van een Koptisch klooster. De archeologische site van dit klooster van ‘Apa Moses’ ligt direct ten zuiden van de dodentempel van Sethy I. Deze tempel van Sethy I te Abydos is een zogenaamde cenotaaftempel. Het woord cenotaaf is afgeleid van de Griekse woorden kenos dat leeg betekent en taphos dat graf betekent. Een cenotaaftempel is dus een dodentempel die is gebouwd bij het lege graf, of beter gezegd het schijngraf, van een farao. De echte graven van de farao’s uit het Nieuwe Rijk werden aangelegd in het Dal der Koningen bij Thebe, het huidige Loeksor. De sarcofaag waarvan het fragment afkomstig is, is eerder nauwkeurig bestudeerd door de Amerikaanse egyptoloog Kevin Cahail en de Egyptische egyptoloog Ayman Damarany. Zij kwamen daarbij tot de conclusie dat de stenen kist heeft toebehoord aan Meryamon, de zevende zoon van Ramses II. De sarcofaag moet dan afkomstig zijn uit KV5, het graf dat is aangelegd voor de prinsen van Ramses II in het Dal der Koningen. De Fransman Payraudeau trekt deze conclusie nu in twijfel door te stellen dat het fragment van de sarcofaag van Ramses II zelf afkomstig is.

Het meest opmerkelijke aan het stenen fragment is echter dat de naam van de Ramessidische prins is overschreven met de naam van de Hogepriester van Amon en koning van het zuiden van Egypte Mencheperra. Deze farao regeerde maar liefst 41 jaar over het zuiden van Egypte tijdens 21^ste dynastie. Volgens Cahail en Damarany is de sarcofaag vanuit Thebe naar Abydos gebracht en hergebruikt voor de begrafenis van Mencheperra. Omdat de vondst in Abydos is gedaan vermoeden zij dat het graf van Mencheperra daar is gelegen maar door grafrovers is geplunderd. Wanneer dit vermoeden juist is, dan is de kans groot dat het hier niet om een echt graf gaat, maar om het schijngraf voor koning Mencheperra. Het is zeer waarschijnlijk dat het échte graf van Mencheperra in de Thebaanse regio is gelegen. Dit graf is echter niet ontdekt. Het vermoeden bestaat ook dat dat graf een hergebruikt graf is uit de 18^de of 19^de dynastie dat al eerder in gebruik is genomen voor de bijzetting van Hogepriester Pianch en daarna voor Hogepriester-koning Herihor aan het begin van de 21^ste dynastie. Deze Verborgen Tombe is vermoedelijk in de wadi’s achter het Dal der Koninginnen gelegen.

Lees het wetenschappelijke artikel van Cahail en Damarany: The Sarcophagus of the High Priest of Amun, Menkheperre, from the Coptic monastery of Apa Moses at Abydos.
Lees ook: Sarcofaag van Ramses II gevonden onder kloostervloer.
Lees ook: On a retrouvé le sarcophage de Ramsès II.
Lees ook: The Original Sarcophagus of Pharaoh Ramesses II Found in the Floor of a Coptic Monastery in Abydos.
Lees ook: Pariser Sorbonne Uni will verlorenen Sarkophag von Ramses II. identifiziert haben.
Nog meer informatie: Syllabus Expeditie Mencheperra.

Het grondradaronderzoek in Gizeh – foto Higashi Nippon International University

Op donderdag 9 mei 2024 werd bekend gemaakt dat een team van Japanse en Egyptische onderzoekers een bijzondere vondst heeft gedaan in de nabijheid van de piramide van Chafra te Gizeh. Met behulp van grondradar is een anomalie onder het zand waargenomen. Het betreft een L-vormige tunnel. Het heeft er alle schijn van dat het een ingang van een onderaards graf gaat. Het onderzoek is gedaan ten noorden van de piramide van Chafra in een gedeelte van de necropool waar zich geen mastaba’s aan de oppervlakte bevinden. De ontdekte tunnel loopt eerst kort naar het zuiden en buigt dan af naar het westen. Dat in dit een bovenbouw ontbreekt, wijst mogelijk op een tunnel die tijdens de 6^de dynastie, dus aan het einde van het Oude Rijk, is uitgehakt. Vaak eindigen dit soort tunnels dan in het westen bij een grafkamer van een eerder gebouwde mastaba uit de 4^de of 5^de dynastie. Het grondradar-onderzoek zou wat dat betreft naar het westen mogen opschuiven.

Lees het artikel: Großes Bauwerk im Sand vor den Pyramiden entdeckt — oder doch nicht?

De lichtblauwe lijn is de oude zijtak van de Nijl, dicht bij enkele bekende sites met piramides en mastaba’s.
Foto: Nature/UNCW

Op vrijdag 17 mei 2024 werd het wetenschappelijke rapport gepresenteerd over het onderzoek aan de Ahramat-tak van de Nijl ook wel aangeduid als de Choefoe-tak, vernoemd naar de beroemde farao van de ‘Grote piramide’ te Gizeh. Een onderzoeksteam van de Universiteit van North Carolina Wilmington onder leiding van Prof. Eman Ghoneim heeft deze tegenwoordig onzichtbare waterweg ontdekt. In september 2022 werd al eerder bekend gemaakt dat de loop van de Nijl tijdens het Oude Rijk parallel liep met de huidige bedding van de rivier. Deze oude en tegenwoordig vrijwel geheel verdwenen Ahramat-tak heeft het transporteren van blokken steen voor de bouw van verscheidene piramides ter hoogte van het oude Memphis mogelijk gemaakt. De oude waterweg lag veel dichter bij het in het westen gelegen woestijngebied dan de huidige ligging van de Nijl. In januari 2024 toonde geofysisch onderzoek al aan dat het verloop van deze waterweg zich uitstrekt over 100 km en verscholen ligt onder het eolische woestijnzand en een deel van het landbouwgebied.

Lees het wetenschappelijke artikel: The Egyptian pyramid chain was built along the now abandoned Ahramat Nile Branch.
Lees ook: We mapped a lost branch of the Nile River – which may be the key to a longstanding mystery of the pyramids.
Lees ook: Scientists may have solved mystery behind Egypt’s pyramids.
Lees ook: Scientists find evidence of ancient waterway beside Egypt’s pyramids.
Lees ook: Stap dichter bij ontrafeling van mysterie over bouw van Egyptische piramides.
Lees ook: Wetenschappers: mysterie achter bouw piramides mogelijk opgelost.
Lees ook: Verdwenen Nijltak bleek cruciaal voor bouw piramides.
Lees ook: Eeuwenoud raadsel van bouw Egyptische piramides lijkt eindelijk deels opgelost.

Luister naar het OVT radio-interview van 8:13 met egyptoloog Daniël Soliman, conservator van de collectie Egypte en Nubië bij het Rijksmuseum van Oudheden, over Het mysterie van de piramides.

PALMA 31 door Maarten Raven

Op donderdag 20 juni 2024 wordt in het Rijkmuseum van Oudheden te Leiden het meest recente boek van egyptoloog Dr. Maarten Raven over Sakkara gepresenteerd. Deze publicatie is het 31^ste deel in de reeks PALMA, wat staat voor Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Antiquities. Het boek van Raven behandelt vijf relatief kleine graven die tussen 2009 en 2017 door de gezamenlijke archeologische missie van het Rijksmuseum van Oudheden en het Museo Egizio in Turijn zijn opgegraven te Sakkara. De graven zijn in de oudheid zodanig aangelegd dat is gewoekerd met de ruimte die toen nog beschikbaar was op de begraafplaats tussen de belangrijkste monumenten uit de 18^de dynastie. Sommigen van hen zijn duidelijk tegen de buitenmuren van eerdere monumenten gebouwd. Vaak laat hun ongebruikelijke lay-out zien hoe de bouwers zich moesten aanpassen aan de krappe omstandigheden op de begraafplaats. De vijf graven variëren in datering vanaf het einde van de 18^de dynastie tot ver in de Ramessiden Periode. Het belangrijkste graf is dat van Ry, een legerofficier die onder generaal (later farao) Horemheb moet hebben gediend. De herontdekking van zijn tombe stelt ons eindelijk in staat de herkomst te begrijpen van een hele reeks reliëfs die zich nu in het Neues Museum in Berlijn en elders bevinden. De set van vijf omvat ook twee graven van priesters die in de tempel van Ptah dienst hebben gedaan. Zowel Chay als Tatia dienden in het Memphitische heiligdom als drager van de goddelijke bark tijdens processies. Zij combineerden dit ambt met andere banen zoals hoofd van de koninklijke tuinmannen in het geval van Chay, en hoofd van de goudsmeden voor Tatia. Laatstgenoemde Tatia was een tijdgenoot van farao Ramses II, terwijl Chay iets eerder lijkt te hebben geleefd. Het graf van Samoet is een zeer bescheiden aangelegenheid, bestaande uit een zeldzame vierzijdige stèle die naast een eenvoudige grafschacht staat. De eigenaar was een eenvoudige steenhouwer of necropoolarbeider. De aanwezigheid van zijn grafmonument op wat ooit een elitaire begraafplaats was, komt als een verrassing. Minder informatief is de vijfde tombe uit deze serie, die niet meer is dan een onvoltooide kalkstenen kapel met een nu nog ontoegankelijke schacht ervoor.

De presentatie van het boek vindt op donderdag 20 juni 2024 plaats in de Taffehzaal van het Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 te Leiden.
Maarten Raven zal daarbij zelf een lezing geven over de vijf graven uit het Nieuwe Rijk. Daarnaast zal hij ook kort ingaan op zijn bijna vijftig jaar aan opgravingservaring in Sakkara. De boekpresentatie kan gratis worden bijgewoond en begint om 15.00 uur. Aanmelden voor deze bijeenkomst echter verplicht en kan via de website van het RMO.

Ostrakon uit Deir el-Medina met merktekens.

Op zondag 5 mei 2024 werd een bonus aflevering gelanceerd in de podcast Oudheid. Na afloop van de opname van het gesprek met egyptoloog Ben Haring Oudheid – Deir el-Medina ontstond vrijwel spontaan een nieuwe opname van een bonusaflevering. Ben Haring vertelt over hoe het Egyptische hiërogliefenschrift werkt als een rebus. Beeldtekens, pictogrammen, werden met elkaar gecombineerd en gebruikt als klanktekens, fonogrammen. Dit heeft echter niet geleid tot het volledig verdwijnen van pictografische tekens. Hiertoe behoren de markeringen die eigendom, verantwoordelijkheid of productie door de arbeiders van Deir el-Medina aangeven. Je zou een dergelijk teken dan ook mogen opvatten als een identiteitsteken, een pseudo-schrift. Sommige identiteitstekens die de arbeiders uit Deir el-Medina gebruikten zijn geometrisch van aard, vierkanten, driehoeken of cirkels, terwijl andere zijn afgeleid van het hiërogliefenschrift.

Luister gedurende 19:47 naar: Oudheid – Merktekens in Deir el-Medina.

Reconstructie van het arbeidersdorp Deir el-Medina.

Op woensdag 1 mei 2024 werd een nieuwe aflevering gelanceerd in de podcast Oudheid. Timo Epping gaat in gesprek met egyptoloog Ben Haring van de Universiteit Leiden. Ben Haring neemt ons mee naar Deir el-Medina, het Egyptische dorp op de Thebaanse westoever. Daar woonden de arbeiders die de graven voor de farao’s in het Dal der Koningen hebben uitgehakt en gedecoreerd. Het leven in het dorp kan worden gereconstrueerd op basis van verschillende archeologische vondsten. Daarbij hoort een groot aantal geschreven documenten. In de meeste gevallen werden deze korte berichten aangebracht op potscherven of fragmenten kalksteen, die ostraka worden genoemd. Ook zijn magische spreuken en hymnen aan de goden op stèles aangetroffen in het dorp. Omvangrijke berichten werden doorgaans op papyrus opgetekend en variëren van aandoenlijke brieven tot officiële werkrapporten. De teksten zijn oorspronkelijk opgesteld in het cursieve hiëratische schrift. Deze teksten geven ons een goed beeld van de onderlinge verstandshouding in het dorp.

Luister gedurende een uur naar: Oudheid – Deir el-Medina.

Schildering in de mastaba van Senebnebef – foto Al Ahram

Op donderdag 21 maart 2024 werd bekend gemaakt dat door archeologen van het Duitse Archeologische Instituut in Caïro een mastaba uit het Oude Rijk is ontdekt bij Dasjoer. De mastaba maakt deel uit van de uitgestrekte begraafplaats voor de inwoners van de nederzetting die was gebouwd ten noorden van de ‘rode piramide’ van koning Snofroe. Uit onderzoek blijkt dat de mastaba dateert uit het einde van de 5^de of het begin van de 6^de dynastie. De tekst op de schijndeur geeft de naam van de grafeigenaar, Senebnebef. Hij bekleedde verscheidene administratieve functies in het koninklijk paleis. Zijn echtgenote heette Idoet en was een priesteres van Hathor. Wat deze vondst zo bijzonder maakt, is dat de prachtige beschilderde grafwanden zo goed bewaard zijn gebleven. Dat is een zeldzaamheid in de necropool van Dasjoer. De delicate voorstellingen tonen scènes uit het dagelijks leven, waaronder ezels die graan dorsen, schepen die de Nijl bevaren en drukke marktplaatsen.

Lees het artikel: Weelderig graf onthult: Zo machtig waren ambtenaren in het oude Egypte.
Lees ook: Painted Old Kingdom mastaba uncovered in Dahshour Necropolis.
Lees ook: Old Kingdom mastaba discovered in Dahshur.

Schildering uit het graf van Nebamon – British Museum Londen

Op dinsdag 26 maart 2024 verscheen een artikel op de website historia.nl over de positie van de vrouw in het oude Egypte. Het artikel begint met ‘Ze konden net zoveel werk doen als mannen, alcohol drinken tot ze moesten overgeven, en zelfs heerser worden van het rijk. Want de Egyptische vrouw had veel meer vrijheid dan haar seksegenoten in andere oude beschavingen’. Helaas is dit artikel inmiddels weer verwijderd van de website. Wel zijn andere interessante artikelen te raadplegen.

Lees de artikelen: De Egyptenaren.